Sau đây là tóm tắt một số sự kiện chính và thành tựu nổi bật của IAEA trong năm rất bất thường này:

Theo sáng kiến mới, nhóm đầu tiên gồm 100 sinh viên nữ từ khắp nơi trên thế giới đã được trao học bổng Marie Skłodowska-Curie (MSCFP) nhằm giúp thu hẹp khoảng cách giới trong lĩnh vực khoa học và công nghệ hạt nhân.

Năm 2020 đánh dấu 10 năm triển khai Sáng kiến sử dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa bình. Đã có hơn 300 dự án và hơn 150 quốc gia được hưởng lợi từ việc ứng dụng công nghệ hạt nhân vì mục đích hòa bình thông qua Sáng kiến này.   

Từ ngày 10 - 14/02/2020, IAEA đã tổ chức Hội nghị quốc tế lần thứ 3 về An ninh hạt nhân (ICONS) tại trụ sở chính ở Viên, Áo. Đây là Hội nghị trực tiếp duy nhất trong năm 2020 với sự tham gia của 57 Bộ trưởng cùng hơn 2000 chuyên gia từ hơn 130 quốc gia và 35 tổ chức quốc tế, tái khẳng định cam kết tăng cường an ninh hạt nhân trên toàn cầu. Các Bộ trưởng và các đại diện cấp cao khác đã nhất trí thông qua Tuyên bố chung của các Bộ trưởng.

COVID-19

Khi cả thế giới vật lộn với COVID-19, IAEA đã điều chỉnh cách thức hoạt động để đảm bảo các hoạt động bị gián đoạn ít nhất trong những trường hợp bất thường. 

IAEA đã hợp tác với Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực Liên hợp quốc (FAO), cung cấp các bộ kit chẩn đoán, thiết bị và tổ chức đào tạo về kỹ thuật hạt nhân phái sinh (nuclear-derived techniques) thông qua chương trình hợp tác kỹ thuật cho hơn 120 quốc gia để ứng phó với sự lây lan của vi rút gây ra COVID-19 trên toàn thế giới.

IAEA hợp tác với FAO giúp các nước sử dụng kỹ thuật RT-PCR để phát hiện các bệnh lây truyền từ động vật sang người trong nhiều thập kỷ.

IAEA đã tổ chức các hội thảo trực tuyến liên quan đến COVID-19 nhằm mục đích chia sẻ kiến thức và thực tiễn tốt nhất để hỗ trợ các chuyên gia y tế về lĩnh vực y học phóng xạ - xạ trị, y học hạt nhân, chẩn đoán hình ảnh trong thời kỳ đại dịch.  

Ngoài ra, các nhà khoa học từ các phòng thí nghiệm thú y ở một số quốc gia đã được IAEA và FAO đào tạo cách sử dụng giải trình tự bộ gen để xác định đặc trưng của vi rút gây ra COVID-19.

Để đảm bảo sự hoạt động liên tục trong cuộc khủng hoảng Covid-19, IAEA đã nỗ lực hỗ trợ các nhà vận hành cơ sở hạt nhân trên toàn thế giới bằng cách tạo điều kiện trao đổi kiến thức thông qua Hệ thống báo cáo quốc tế về kinh nghiệm vận hành (IRS) và thành lập Mạng lưới kinh nghiệm vận hành trong thời kỳ COVID-19.

IAEA đã tiến hành khảo sát tại các cơ quan pháp quy hạt nhân ở hơn 90 quốc gia và thấy rằng các cơ quan quản lý đang sử dụng những phương pháp sáng tạo để thích ứng với các tình huống khác nhau nhằm đảm bảo an toàn bức xạ.

Trung tâm sự cố và khẩn cấp của IAEA đã tiến hành khoảng 100 hội thảo trực tuyến với hơn 12.000 đại biểu tham gia và tổ chức cuộc họp kỹ thuật trực tuyến đầu tiên để xem xét các tiêu chuẩn an toàn về khả năng sẵn sàng và ứng phó khẩn cấp.

IAEA đã duy trì triển khai các hoạt động thanh sát để đảm bảo vật liệu hạt nhân không bị chuyển hướng khỏi mục đích sử dụng hòa bình bất chấp sự gián đoạn chưa từng có do đại dịch gây ra. Lần đầu tiên, IAEA đã thuê máy bay cho các thanh sát viên đến các điểm thanh sát.

Biến đổi khí hậu

Diễn đàn Khoa học của IAEA năm nay tập trung vào Điện hạt nhân và chuyển đổi năng lượng sạch. Một kết luận quan trọng của Diễn đàn là điện hạt nhân phải có vị trí nhất định trong các cuộc thảo luận toàn cầu về các chính sách năng lượng nhằm hạn chế phát thải và đáp ứng các mục tiêu khí hậu.

Tháng 9/2020, IAEA đã xuất bản ấn phẩm mới nhất về biến đổi khí hậu và điện hạt nhân, chứng minh sự cần thiết của việc mở rộng vai trò của điện hạt nhân trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu.

Điện hạt nhân

Vào tháng 3/2020, IAEA đã hoàn thành Đoàn công tác đánh giá cơ sở hạ tầng hạt nhân tích hợp tại Belarus, đưa ra các khuyến cáo và đề xuất hỗ trợ nước này trong việc chạy thử và vận hành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên. Vài tháng sau đó, Belarus và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất đã kết nối các lò phản ứng đầu tiên của mình vào lưới điện sau một thập kỷ hợp tác với IAEA về phát triển cơ sở hạ tầng cần thiết cho chương trình điện hạt nhân.

Với sự hợp tác chặt chẽ của Ủy ban Châu Âu và OECD/NEA, IAEA đã giới thiệu cơ sở dữ liệu mới về nhiên liệu đã qua sử dụng và chất thải phóng xạ trên một nền tảng dễ sử dụng, tạo điều kiện thuận lợi cho việc chia sẻ thông tin và đơn giản hóa việc báo cáo quốc gia.

Vào tháng 10/2020, Hội nghị quốc tế về quản lý vật liệu phóng xạ có nguồn gốc tự nhiên (NORM) trong công nghiệp được tổ chức trực tuyến, đã quy tụ các cơ quan quản lý và đại diện từ các ngành khác nhau nhằm mục đích thiết lập các chiến lược quản lý chất thải và bã thải của vật liệu phóng xạ có nguồn gốc tự nhiên, tìm ra các giải pháp tiết kiệm chi phí và an toàn cho con người.

Hợp tác kỹ thuật

Dự án mà IAEA đã hỗ trợ cho hơn 120 quốc gia thành viên (được đề cập trong phần COVID-19 của bài viết này) chính là dự án hợp tác kỹ thuật lớn nhất của IAEA trong năm 2020.

Trong lĩnh vực kiểm soát và quản lý dịch hại, đáng chú ý là những nỗ lực không ngừng trong nghiên cứu và kiểm soát ruồi xâm nhập ở Quần đảo Galapagos và khắp Châu Âu. Ở Mỹ Latinh và Caribê, IAEA đã cung cấp hỗ trợ để giúp đối phó với các loài sâu hại làm giảm đến 30% sản lượng rau quả.

IAEA đã công bố đánh giá tác động kinh tế xã hội của các dự án tạo giống đột biến cây trồng ở 19 quốc gia Châu Á và Thái Bình Dương. Đây là nghiên cứu đầu tiên của loại hình này, cho thấy nông dân và người tiêu dùng đều được hưởng lợi từ việc tăng sản lượng lương thực, tăng cường bảo vệ môi trường và tác động tích cực đến kinh tế, đồng thời giảm việc sử dụng tài nguyên nước và thuốc trừ sâu.

Chương trình Hành động xạ trị ung thư (PACT) của IAEA cùng với Tổ chức y tế thế giới đã giới thiệu sự kết hợp giữa đánh giá trực tuyến và các cuộc họp trực tiếp nhằm hỗ trợ việc kiểm soát ung thư của quốc gia. PACT cũng tổ chức một loạt hội thảo trực tuyến với Ngân hàng Phát triển Hồi giáo thu hút hơn 40 nhà tài trợ và các đối tác mới, nhằm xác định cách tốt nhất để tập hợp các nguồn lực và chuyên môn nhằm đối phó với các bệnh ung thư ở phụ nữ.

Ở Indonesia, công nghệ hạt nhân được sử dụng để mô tả đặc trưng, bảo tồn và phục hồi các đồ tạo tác văn hóa lịch sử. Châu Á là nơi có một số hình mẫu sớm nhất về văn học. Những tài liệu đó và những vật phẩm quý giá khác thể hiện một di sản làm giàu cho nhân loại ngày nay và cần phải được bảo tồn cho các thế hệ mai sau.

IAEA cũng đã cung cấp hỗ trợ cho các quốc gia muốn mở rộng chương trình điện hạt nhân. Ví dụ, Pakistan đang tìm cách hợp lý hóa chương trình điện quốc gia, trong khi các nước châu Âu đang xem xét các lựa chọn để khử cacbon trong lĩnh vực năng lượng và công nghiệp. Các quốc gia ở Mỹ Latinh đang phát triển các kịch bản năng lượng để giúp tối ưu hóa việc sử dụng các nguồn năng lượng, đa dạng hóa nguồn cung cấp, đảm bảo cung cấp an toàn và an ninh, cũng như đủ khả năng và giảm bất kỳ tác động môi trường nào.

Uganda đang thí điểm kỹ thuật quản lý chất thải phóng xạ mới. Đây là một phần của dự án xử lý chất thải phóng xạ với sự tham gia của 32 quốc gia ở Châu Phi, Châu Á và Thái Bình Dương, Châu Âu và Châu Mỹ Latinh. IAEA đang hỗ trợ Uganda sử dụng các quy trình hiệu quả về chi phí để xử lý, điều kiện hóa và lưu trữ các nguồn phóng xạ kín không sử dụng để đảm bảo an toàn, an ninh cho con người và môi trường khỏi các tác động có hại tiềm tàng của bức xạ ion hóa.

Khoa học hạt nhân và ứng dụng

Vào tháng 2, IAEA và Chương trình chung của Liên hợp quốc về HIV/AIDS (UNAIDS) đã cam kết tăng cường hợp tác để ngăn chặn ung thư cổ tử cung, đặc biệt là giúp đỡ các nước có thu nhập thấp và trung bình có tới 85% ca tử vong do ung thư cổ tử cung hàng năm.

Tháng 4/2020, IAEA và Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) bắt đầu hợp tác để bảo vệ tốt hơn sức khỏe con người và hệ sinh thái toàn cầu khỏi sự phát tán liên tục của thủy ngân và các hợp chất dẫn xuất độc hại vào môi trường.

Vào tháng 6, IAEA khởi động Dự án Hành động tích hợp chống dịch bệnh lây truyền từ động vật (ZODIAC). Đây là sáng kiến nhằm hỗ trợ các quốc gia ngăn ngừa và ứng phó nhanh chóng với các đợt bùng phát dịch bệnh lây lan từ động vật sang người trong tương lai.  

Năm 2020, dự án Đổi mới Phòng thí nghiệm ứng dụng hạt nhân (ReNuAL) đã đạt được những dấu mốc quan trọng. Vào tháng 6, Tổng giám đốc Rafael Mariano Grossi đã cho ra mắt một tòa nhà phòng thí nghiệm hiện đại với tên gọi Yukiya Amano. Cơ sở mới này sẽ nâng cao năng lực của IAEA trong việc hỗ trợ các quốc gia đấu tranh và ngăn chặn các bệnh truyền nhiễm từ động vật xuyên biên giới như COVID-19 cũng như giải quyết các thách thức liên quan đến biến đổi khí hậu và an toàn thực phẩm.

Vào tháng 9, Ông Grossi đã thông báo với các quốc gia thành viên ReNuAL 2 nỗ lực mới nhằm xử lý các phòng thí nghiệm chưa được hiện đại hóa trong khuôn khổ Dự án ReNuAL. Điều này bao gồm việc xây dựng một tòa nhà mới để đặt Phòng thí nghiệm Di truyền và tạo giống cây trồng, Phòng thí nghiệm Môi trường trên cạn và Phòng thí nghiệm Khoa học hạt nhân và trang thiết bị. Để triển khai thành công ReNuAL 2, IAEA đang kêu gọi huy động 14,8 triệu euro vào giữa năm 2021.

Phòng thí nghiệm Mô hình thử nghiệm sinh học (BDML) thành lập tại Seibersdorf được tài trợ và lắp đặt nền tảng dựa trên kính hiển vi tiên tiến mới có khả năng xác định và định lượng mức độ phơi nhiễm bức xạ ở người.

IAEA đã thành lập ba trung tâm hợp tác mới ở Vương quốc Anh, Ý và Bồ Đào Nha.

Vào tháng 11, Hội nghị quốc tế về chẩn đoán hình ảnh phân tử và PET/CT lâm sàng trong kỷ nguyên thần kinh học (IPET-2020) đã nêu bật các khía cạnh lâm sàng quan trọng và việc sử dụng hình ảnh y tế thích hợp trong quản lý bệnh nhân ung thư vú, phổi, u lympho, khối u thần kinh nội tiết, khoa nhi, tuyến tiền liệt và ung thư tuyến giáp.

Để đánh dấu cột mốc 25 năm thành lập mạng lưới Phòng thí nghiệm phân tích đo độ phóng xạ môi trường (ALMERA), 180 chuyên gia phân tích trên thế giới đã chia sẻ kiến thức và chuyên môn và thảo luận về những cách thức mới để mở rộng năng lực của Mạng lưới tại Hội nghị điều phối hàng năm của ALMERA. Ngoài ra, năm nay, Mạng lưới toàn cầu về phân bố đồng vị theo lượng mưa (GNIP) đã tròn 60 tuổi.

IAEA đã giới thiệu cơ sở dữ liệu cập nhật về các cơ sở chiếu xạ công nghiệp (DIIF), có bản đồ tương tác với thông tin về gần 300 máy chiếu xạ gamma và máy gia tốc điện tử từ khắp nơi trên thế giới.

An toàn và an ninh hạt nhân

Tháng 5/2020, IAEA đã triển khai khóa đào tạo đầu tiên về văn hóa an toàn trong y học với sự tham gia của 25 đại biểu.

Vào tháng 10/2020, tại một cuộc họp kỹ thuật trực tuyến, các tổ chức quốc tế và cơ quan chuyên môn đã thảo luận về những công việc cần thiết để tăng cường việc điều chỉnh và tối ưu hóa bảo vệ các bệnh nhân cần thực hiện nhiều thủ thuật hình ảnh y tế.

Vào tháng 11/2020, hơn 2000 đại biểu từ 140 quốc gia và 13 tổ chức quốc tế đã tham dự Hội nghị trực tuyến quốc tế về an toàn bức xạ kéo dài hai tuần và nhất trí đưa ra 10 lĩnh vực ưu tiên chính về an toàn bức xạ.

Đầu tháng 12/2020, cuộc họp của Ủy ban trù bị (PrepCom) cho Hội nghị năm 2021 của các bên tham gia sửa đổi Công ước về bảo vệ thực thể vật liệu hạt nhân đã được tổ chức.

Tại cuộc họp thường niên của Diễn đàn các cơ quan quản lý hạt nhân châu Phi (FNRBA), hơn 200 đại biểu đã nhất trí tăng cường hợp tác cả trong nội bộ và giữa các quốc gia ở châu Phi về vấn đề an toàn và an ninh hạt nhân.

Năm 2020 cũng chứng kiến Trung tâm sự cố và khẩn cấp của IAEA (IEC) ứng phó với tình huống khẩn cấp tại nhà máy điện hạt nhân Olkiluoto ở Phần Lan, thực hiện sứ mệnh hỗ trợ của IAEA ở Bê-rút, phản hồi các quốc gia thành viên và sự quan ngại của công chúng về việc phát hiện chất phóng xạ trong không khí ở Bắc Âu và những hậu quả về sức khỏe có thể xảy ra do cháy rừng ở “Khu vực cấm” gần nhà máy điện hạt nhân Chernobyl trước đây.

Năm nay, Quỹ An ninh Hạt nhân của IAEA đã nhận được hơn 50 triệu euro. Đây là số tiền nhận được hàng năm cao nhất cho tới nay.

Thanh sát

Được công bố vào tháng 6/2020, Tuyên bố về thanh sát năm 2019 nhấn mạnh rằng tổng số cơ sở hạt nhân và các địa điểm khác được thanh sát cũng như số lượng vật liệu hạt nhân mà IAEA áp dụng thanh sát tiếp tục tăng.

IAEA tiếp tục xác minh và giám sát việc Iran thực hiện các cam kết liên quan đến hạt nhân theo Kế hoạch Hành động toàn diện chung năm 2015 (JCPOA) và báo cáo các diễn biến hàng quý cho Hội đồng Thống đốc IAEA. Trong năm 2020, IAEA đã làm việc với Iran để làm rõ thông tin liên quan đến tính đúng đắn và đầy đủ của các tuyên bố của Iran theo Thỏa thuận thanh sát và Nghị định thư bổ sung.

IAEA tiếp tục giám sát chương trình hạt nhân của Triều Tiên, sử dụng thông tin nguồn mở và hình ảnh vệ tinh. IAEA vẫn sẵn sàng đóng một vai trò thiết yếu trong việc xác minh chương trình hạt nhân của nước này, nếu các nước liên quan đạt được thỏa thuận chính trị.

Sáng kiến mới về xây dựng năng lực toàn diện của IAEA cho kiểm soát vật liệu hạt nhân và triển khai thanh sát (COMPASS), được đưa ra tại Đại hội đồng lần thứ 64 của IAEA sẽ giúp hỗ trợ hơn nữa các quốc gia trong việc hạch toán và kiểm soát vật liệu hạt nhân, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho công việc xác minh hạt nhân của IAEA.

Tổng Giám đốc IAEA đã kêu gọi 31 quốc gia vẫn tham gia thỏa thuận thanh sát hạt nhân kiểu cũ đồng ý với các biện pháp xác minh chặt chẽ hơn như một phần trong nỗ lực tăng cường chế độ kiểm tra không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu.

Vào tháng 01/2020, các nhà công nghệ từ khắp nơi trên thế giới đã quy tụ tại Hội thảo Công nghệ mới ở Viên, Áo để thảo luận về các cơ hội kết hợp trí tuệ nhân tạo (AI) và máy học (machine learning) vào giám sát vật liệu hạt nhân và phân tích liên quan, đồng thời cải tiến hình ảnh để hỗ trợ việc giải thích và truyền đạt thông tin xác minh hạt nhân.

IAEA luôn hướng tới các công nghệ mới với các ứng dụng khả thi cho thanh sát và thường xuyên tổ chức các cuộc sát hạch công nghệ trực tuyến để xác định và hỗ trợ sự phát triển của các công nghệ này. Vào tháng 7/2020, IAEA đã đưa ra lời kêu gọi các đề xuất và ý tưởng mới nhằm cải thiện công cụ của các thanh sát viên hạt nhân của IAEA.

 

Nguyễn Minh Hùng (biên dịch)

Nguồn: iaea.org